Kentsel Dönüşümün Boyutları: Şehircilik ve Planlama
2016 yılında GMTR Türkiye dergisinde yayınlanan Kentsel Dönüşümün Boyutları Yazı dizisinin ikincisi Şehircilik ve Planlama yazısını aşağıda okuyabilirsiniz..
Geçen sayımızda başladığımız kentsel dönüşüm yazı dizimizin ilk konusu kentsel dönüşüm hamlesinin çıkış noktası ve bu çerçevede ortaya konan yasal altyapı olmuştu. Bu çerçevede tüm yasal altyapının bütüncül ve kapsayıcı olarak kentsel dönüşüme entegre edilmesi gerektiğini ve daha güçlü bir yasal altyapı ile ulusal kentsel dönüşüm hamlesinin başarıya ulaşabileceğini vurgulamıştık. Bu sayıda ise yazı dizimize kentsel dönüşümü şehircilik ve planlama ilkeleri boyutuyla ele alarak devam ediyoruz.
Bilindiği üzere; 16 Mayıs 2012 tarihli ve 6306 Sayılı “Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun”un amacı “afet riski altındaki alanlar ile bu alanlar dışındaki riskli yapıların bulunduğu arsa ve arazilerde, fen ve sanat norm ve standartlarına uygun, sağlıklı ve güvenli yaşama çevrelerini teşkil etmek üzere iyileştirme, tasfiye ve yenilemelere dair usul ve esasları belirlemek”tir. Kanunla esasen afet alanları gibi riskli alanlarda yer alan yapılar ile depreme karşı riskli yapıların yıkılıp yeniden yapılmak suretiyle afete dayanıklı yapılar haline dönüştürülmesi öncelikli olmakla birlikte, kanun söz konusu alanların yoksun olduğu modern kent yaşamı gerekliliklerine uygun sağlıklı ve planlı yaşam alanlarına dönüştürülmesi için fırsat sunmaktadır.
Geleneksel imar planlama yaklaşımında yer alan parsel bazında yapılaşma kent dokusunu ve kentsel altyapıyı belirgin bir şekilde bozmuştur. Bunun sonucunda kentlerimiz kimlikleri ile kültürel değerlerini de hızla kaybetmiştir. Kentsel dönüşüm ve yenileme alanlarında yenilikçi kent planlama anlayışıyla bütüncül ve sürdürülebilir planlamanın benimsenmesi önemlidir. Sürdürülebilir planlama yaklaşımı çerçevesinde ekonomik, ekolojik ve sosyal planlamanın ilkeleri ile bölge, mahalle, semt hatta ilçe ölçeğinde stratejik planlama yaklaşımı ile ele alınmalı, kentsel dönüşüm hareketi parsel ölçeğinden kent ölçeğine hayat kalitesini yükseltmeyi hedeflemelidir.
Parsel ya da ada bazında tekil bina dönüşümleri riskli yapıların ya da riskli alanlardaki yapıların deprem riski taşımayan sağlam yapılar haline dönüştürülmesine imkan tanısa bile diğer kentsel, mekansal, altyapısal, çevre ve enerji verimliliği, sosyal yaşam ve hayat kalitesi açılarından problemlerin devam etmesine neden olmaktadır. Parsel ya da ada bazında riskli yapıların dönüştürülmesi bahsedilen hususlar açısından yeterli bölgeler için daha uygulanabilir bir çözümdür.
Ancak tekil parsel ya da ada dönüşümleri problemli kent merkezlerinde yetersiz çözüm sunmakla birlikte mekansal, donatısal, yeşil alan, altyapı, ulaşım vb. problemlerin devamına neden olmaktadır. Dolayısıyla bu tür alanlarda sürdürülebilir ve kalıcı kentsel dönüşüme imkan tanıyamamaktadır. Parsel ya da ada bazında dönüşüm yerine bölge bazında yapılacak dönüşüm uygulamaları ile gelecekte tekrar tekrar kentsel dönüşüm yapma ihtiyacı doğmayacak olup hayat kalitesini yükselten alanlar oluşturulabilecektir.
Kentlerimizde oluşmuş kaçak ve aşırı yoğun yapılaşmanın, gecekondu alanlarının, sağlıksız ve depreme dayanıksız yapı stokunun sürdürülebilir ve düzenli olarak yenilenebilmesi için bütüncül bir kentsel dönüşüm anlayışına ihtiyaç duyulmaktadır. Bölgenin ihtiyaçlarını karşılayacak kentsel sosyal ve teknik altyapı, ulaşım şeması, sosyal donatı alanları ile konut ve çalışma alanlarının genel olarak ele alınması ile daha sağlıklı yerleşimlerin oluşturulabilmesi için bütüncül uygulamalara ihtiyaç duyulmaktadır.
Kentsel dönüşüm uygulamalarının bölge bazında yapılması ile yapı adası veya parsel ölçeğinde yapılması kentlerdeki parselasyon düzeni, bütüncül planlama yaklaşımları ve fonksiyonların dengeli dağıtılması, ulaşım şeması, dengeli yoğunluk kullanımı, sosyal ve kentsel yaşam kalitesi, enerji verimliliği ve çevresel etkiler ile dönüşümde eşitliğin sağlanması açılarından etkilere sahiptir.
- Parselasyon Düzeni açısından,
Bölge bazında yapılacak uygulamalar ile mevcut durumda yetersiz olan kentsel sosyal donatı alanları, açık ve yeşil alanlar ile ulaşım ilişkilerini yeniden düzenleyecek parselasyon düzeninin oluşturulması sağlanacaktır. Zira yeniden yapılan parselasyon düzenlemeleri ile daha sağlıklı kentsel sosyal donatı alanları, açık ve yeşil alan sistemi ve ulaşım sistemi kurgulamak mümkün olabilmektedir. Ada ve parsel bazında yapılacak uygulamalarda mevcut ada sınırının korunması zorunluluğu bulunduğundan, bu uygulama kentsel tasarım ve mekânsal kullanımın yeniden ele alınmasına olanak vermemektedir. Bu nedenle bölge ölçeğinde yapılan kentsel dönüşüm çalışmaları fırsat sunmaktadır.
- Bütüncül Planlama Yaklaşımları ve Fonksiyonların Dengeli Dağıtılması açısından,
Bütüncül planlama anlayışıyla yapılacak kentsel dönüşüm çalışmaları ile bir bölgedeki tüm fonksiyonlar yeniden ele alınarak konut alanları, çalışma alanları, donatı alanları, yeşil alanlar ve ulaşım sistemi kurgulanabilmektedir. Böylece bölgeler arasında entegrasyon sağlanabilmekte, mahalle, semt ve ilçe ölçeğinde bütüncül planlama yaklaşımı ile açık ve yeşil alanlar, kamu arazileri, sosyal donatılar ve ulaşım entegrasyonunun sağlanabilmesi mümkün olabilmektedir. Fonksiyon alanlarının yeniden tanımlanması ve dengeli dağıtılması ile kentsel fonksiyon alanlarının ve donatı alanlarının birbiriyle ilişkisinin düzenlenmesi, ulaşım ile açık ve yeşil alanların yeniden düzenlenmesi mümkün olacaktır.
- Ulaşım Şeması açısından,
Geleneksel kentler organik olarak oluştuğu için düzenli ulaşım sistemi, ulaşım kademelenmesi ve farklı ulaşım sistemlerinin (yaya, taşıt, toplu taşıma vs.) entegrasyonu bulunmamaktadır. Yapılacak bütüncül kentsel dönüşüm uygulamaları ile ulaşım sistemlerinin bölgesel ölçekte yeniden düzenlenmesi ve daha sağlıklı hale getirilmesi mümkün olabilmektedir.
- Dengeli Yoğunluk Kullanımı açısından,
Kentlerimizde bulunan gecekondu alanları ile sağlıksız ve depreme dayanıksız yapılaşma alanlarında çoğu kez yeterli açık ve yeşil alanlar bulunmadığından yoğunluk dağılımı dengeli değildir. Bölge ölçeğinde yapılacak kentsel dönüşüm uygulamaları, organik bir şekilde gelişen kentlerde yoğunluğun düzenli dağıtılması ve yeterli açık ve yeşil alanların sağlanması açısından fırsat sunmaktadır.
- Sosyal ve Kentsel Yaşam Kalitesi açısından,
Yaşam kalitesi; ekonomik, sosyal, çevresel ve kültürel faktörlerin yanı sıra kentlerin fiziki koşullarına ve mekansal karakteristiklerine bağlıdır. Kentlerin yerleşim düzeni ve estetiği, toprak kullanma biçimleri, nüfus ve yapı yoğunlukları, ulaşım, temel mal, hizmet ve kamu hizmetlerine erişim kolaylığı ile halka açık tesisler yerleşmelerin yaşanabilirliğini hayati biçimde etkileyen unsurlardır. Bölgesel ölçekte yapılacak kentsel dönüşüm çalışmaları ile sosyalleşme alanlarından yoksun olan kentlerde düzenli ve yeterli yeşil alanların artırılması, altyapı, kentsel çalışma ve sosyal donatı alanlarının yeniden düzenlenmesi ile mahalle ve komşuluk birimleri yeniden tanımlanarak yaşam kalitesinin artırılması sağlanabilecektir.
- Enerji Verimliliği ve Çevresel açıdan,
Kentlerimizde mevcut yerleşmeler enerji verimliliğinden yoksun ve çevreye etkileri bakımından olumsuz bir durumdadır. Bölgesel ölçekte yapılacak kentsel dönüşüm çalışmaları ile enerji verimli ve çevre dostu yeşil mahalleler ve yeşil kentler elde etmek mümkün olacaktır. Ada bazında yapılacak dönüşüm uygulamalarında tekil binalarda enerji verimliliği ve çevresel etki azaltımı hedeflerine ulaşabilmek mümkün olmakla birlikte büyük ölçekli enerji verimliliği, su verimliliği ve çevresel etki azaltımı ancak farklı bina türlerini, kentsel donatı alanlarını, kentsel ulaşım ve altyapıyı vb. kapsayan yerleşke bazında alınacak bütüncül yaklaşımlarla elde edilebilir.
- Dönüşümde Eşitliğin Sağlanması açısından,
Ülkemizde kent merkezlerinde, değerli arazilerde, yol üstünde, ticari akslarda, manzaraya hakim yerlerde vb. alanlardaki ada ve parsellerin dönüşümü daha hızlı olurken; konumu erişim, fonksiyon ve coğrafi açıdan görece elverişsiz olan ada ve parsellerin dönüşümü ise zaman almaktadır. Bölgesel ölçekte yapılan kentsel dönüşüm uygulamalarında parsellerin bütünleştirilerek yenilenmesi söz konusu olduğundan tüm parsellerin kentsel dönüşümde öncelik açısından eşit konuma gelmesi sağlanabilmektedir.
Ülkemizdeki mevcut yapı stoğunun depreme karşı riskli olması ile birlikte mekansal, donatısal, yeşil alan, altyapı, ulaşım vb. açılardan da yetersiz ve sağlıksız olduğu hepimizin bildiği bir gerçektir. Bununla birlikte kentsel dönüşümde; parsel bazında dönüşümler riskli yapıların deprem riski taşımayan sağlam yapılar haline dönüştürülmesine imkan sağlasa bile diğer kentsel, mekansal, altyapısal, çevre ve enerji verimliliği, sosyal yaşam ve hayat kalitesi gibi açılardan mevcut problemleri çoğu kez ortadan kaldıramamaktadır. Parsel ya da ada bazında dönüşüm yerine bölge bazında yapılacak bütüncül dönüşüm uygulamaları ile ise gelecekte tekrar tekrar kentsel dönüşüm yapma ihtiyacını ortadan kaldırabilme ve dolayısıyla hayat kalitesini yükselten sağlıklı yaşam alanları oluşturabilme imkanımız bulunmaktadır. Bu durum uzun soluklu kentsel dönüşüm hamlesinin henüz başında olan ülkemiz için kuşkusuz çok kıymetli bir fırsattır.